Биыл Қазақ АКСР-нің астанасы атанғанына тұп-тура 100 жыл толған Қызылорда қаласының іргетасы 1818 жылы қаланған. Алғашқыда «Қамысқала» атанған шаһар одан кейінгі жылдарда «Ақмешіт», «Перовск» деген атауға ие болды. 1922 жылы «Ақмешіт» атауы қайтарылды. 1925 жылы сәуір айында қазақ елінің астанасы атанды. Сол кезеңде ұлт қайраткерлері қалаға «Қызылорда» деген жаңа атау берді. Жүз жылға жуық уақыттан бері тарихи шаһар сол атауымен көпшілікке танылды.
– Қалада күні бүгінге дейін сақталған ғимараттардың ішінде ең көнесі – 1878 жылы салынған «Айтбай» мешіті. Мешітті Айтбай қажының қаржысына Ысқақ және Қамал есімді ұсталар салған. Бұл кезінде қаланың Ақмешіт аталуына себепші болған деген деректер бар. Ал қыздар приход училищесі ғимараты да дәл сол жылы инженер, генерал Брюноның жобасы бойынша негізі қаланған. Алғашқыда қыздар приход училищесі, одан кейін Перовск қазақ-орыс училищесіне айналған ғимаратта 1925-1929 жылдары баспахана ғимараты орналасқан. Дегенмен тоқсаныншы жылдары жекешелендіріліп кәсіпкердің меншігіне өтті. Қазір сауда дүкені ретінде көпшілікке қызмет көрсетіп келеді, – деді облыстық тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мекеме директоры Ерғазы Алданазаров.
Қалада 1884 жылы салынған бұрынғы казарма, 1890 жылдары бой көтерген шіркеу сақталған. Одан бергі жылдарға тиесілі теміржол вокзалы (1905 жыл), теміржол милициясы ғимараттары (1905 жыл) да бар.
– Қызылорда қаласы астана болған жылдары іргетасы қаланған теміржолшылар клубы (1924 жыл), қалалық атқару комитетінің ғимараттары (1927 жыл) мемлекеттік қорғауға алынған. Сондай-ақ транспорттық прокуратура (1905 жыл), № 5 дүкен (1905 жыл), қалалық монша (1905 жыл), көркемсурет шеберханасы ғимараттары (1905 жыл) аталған тізімге енгізілген. Жалпы алғанда, облыс орталығында мұндай 12 тарихи ғимарат орналасқан. Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және пайдалану, күтіп ұстау мақсатында жергілікті атқарушы орган, тарих және мәдениет ескерткіштерінің меншік иесі немесе оны пайдаланушының арасында қорғау міндеттемесі рәсімделген. Олардың ешқайсысы тиісті орындардың рұқсатынсыз заталған ғимараттардың сәулеттік келбетіне ешқандай өзгеріс жасай алмайды, – деді Е.Алданазаров.
Қызылорда қаласы еліміздің астанасы атанған жылдарда көптеген маңызды оқиға болды. Солардың негізгісі – ұлт атауының толық қайтарылуы. Бұл істе ұлт зиялыларының еңбегі ұшан-теңіз. Белгілі зерттеуші Тұрсынбек Кәкішев өзінің еңбектерінде белгілі қайраткерлердің ұлт атауын қайтару жөніндегі ұсынысынан басқа, кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізу, оқу-ағарту саласына барынша ден қою секілді ұсыныстар жасағанын айтады. Сол жылдары Қызылордада қызмет атқарған азаматтардың кейбірінің тұрған үйлері белгісіз болып қалған. Ұлт зиялылары қызмет еткен Қазақ ССР Атқару комитетінің ғимараты да 2000 жылдардың бас кезінде бұзылып кетті. Әрине, ол уақытта қазіргідей тарихи мұраларды қорғау бағытындағы тиісті талаптар сақталмады, тарихи жәдігерлерден көз жазып қалдық. Сол ғимараттың көшірмесі Сырдария өзенінің сол жағалауынан бой көтеріп, жергілікті жұртшылықтың көзайымына айналды.
Астана болған кезеңде Қызылордада мәдени өмір кең қанат жайды. 1925 жылы байланыс басқармасы құрылса, 1926 жылы радио торабы, радиостанция қызметін бастады. Оған қоса 100 орындық өлкелік, 45 орындық қалалық аурухана ашылды. 1926 жылы 13 қаңтарда қазақтың тұңғыш ұлттық театры шымылдығын түрді.
Қала өмірі күнделікті жаңалыққа толы болды. Совпарт мектебі, Халық ағарту институты, геологиялық барлау бағытындағы рабфак, дәрігерлер дайындайтын оқу орны, кооператив, шикізат, транспорт, механикалық, қаржы техникумдары, тағы да басқа оқу орындары ашылды. Сауатсыздықты жою үшін газет-журналдардың рөлі зор екенін ұққан ұлттық кадрлар оны ә дегеннен-ақ қолға алды. Сол кезде Қызылордада «Еңбекші қазақ», «Советская степь» деп аталатын республикалық газеттер мен журналдар шығарылды. 1928 жылы Қызылордадан 31 газет басылып шықты. Оның 13-і қазақ тілінде жарық көрді.
Осы саланың туын желбіретуге қоғамдық-саяси қызметті қоса арқалаған, ел көшіне, өмір ағымына, халық тағдырына көңіл бөлген дарынды жазушылар мен ақындар да білек түріп араласты. Атап айтқанда Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Сабыр Шәріпов, Қалмақан Әбдіқадыров, Әбділдә Тәжібаев, Асқар Тоқмағанбетовтің шығармалары Қызылордада жарық көрді.
Дәл осы жылдары электр жарығы іске қосылды. Астана мәртебесіне қол жеткізген соң түрлі мекемелер мен өндіріс ошақтарының іргетасы қаланды. Біртіндеп кондитерлік фабрика, ет комбинаты, сыра зауыты мен басқа да артелдердің қатары көбейді.
Тарихи ғимараттарды сақтап қалуға баса назар аударып, Түркия, Италия, Грукия секілді еуропалық елдерден үлгі алуға болады. Іргеміздегі Өзбекстан елі көне ғимараттарды сақтап қалу арқылы қыруар кіріс кіргізіп отыр.
Қазақстандықтар Қызылорда қаласын қазақтың алғашқы астанасы ретінде біледі. Сол жылдары қазақ зиялыларының табаны тиген ғимараттар халқымыз үшін бағалы екені белгілі. Арнайы туристік маршруттар ашып, қазірге дейін сақталған ғимараттарды таныстыруға болады. Тіпті жергілікті тұрғындардың өзі оларды толық біле бермейді. Мектепте балаларға ол жайында ақпарат айтылмайды. Әрине, кезінде тарихи ғимараттарды сақтауға байланысты олқылықтардың болғанын жасыра алмаймыз. Ендігі кезекте оған жол бермеуіміз керек. Облыс орталығынан өзге барлық ауданда осындай ғимараттар бар. Олар «Түрксіб» теміржолының салынуына байланысты бой көтерген. Бұл ғимараттар да көзден таса қалмауы тиіс.
Әділжан ҮМБЕТ
