Асыл болмыс Алаштың астанасы

Кеше мен бүгін арасы

Дария бойындағы қазақтардың Қамысқала атты елді мекенінен Қоқан хандығы 1817 жылы Ресей мен басқа да сыртқы басқыншылықтан қорғану үшін бекініс салған болатын. 1818 жылы жұртшылық жаңа бекіністі орталығындағы қабырғасын ақ матамен жабулаған алыстан көрінетін мешітке байланыстырып, «Ақмешіт» деп атап кетті.

1853 жылы 28 маусымда Орынбор генерал-губернаторы басшылық жасаған орыс әскерлері бірнеше күн қоршап, зеңбірек атқылап, Ақмешітті басып алды. Олар біз жергілікті қазақтарды   Қоқан билігінен азат етеміз деп өз басқыншылық пиғылдарын бүркемелей келді. Осылайша Ресей патшасы Қоқан және Хиуа хандықтарына қысым көрсетуге мүмкіндік алды. Орыс патшасының сыртқы саясатының маңызын арттыра түсті. 

Биыл ел астанасын Қызылордаға көшіру туралы тарихи шешімнің қабылданғанына жүз жыл толып отыр.

Халқымыздың «қазақ» деген байырғы атауы да бір ғасыр бұрын қайтарылды. Біздің мемлекеттігіміз мыңжылдықтардан бастау алады, оның тамыры тым тереңде жатқаны даусыз.

Бірақ осыдан бір ғасыр бұрын ұлтымыздың өз атауының оралуы тарихи әділдік орнату жолындағы маңызды қадам болғанын ашық айтуымыз керек. Бұл істе сол кездегі Үкімет басшысы Сәкен Сейфуллин айрықша рөл атқарды. Ол «Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік» деген мақала жазып, арнайы идеологиялық науқанды бастап берді.

Мұндай маңызды оқиғалар ел жадында сақталуға тиіс. Осы ретте Құрылтайдың келесі отырысын Сыр бойында, кезінде Қазақ елінің астанасы болған Қызылорда қаласында өткізуді ұсынамын.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Ұлттық құрылтайдың төртінші отырысында сөйлеген сөзінен

Осы жылы генерал В.А.Перовскийдің құрме­тіне бекініс «Перовск порты» деп аталды. 1867 жылы Перовскіге қала мәртебесі беріліп, уезд орталығына айналды.

1901-1906 жылдары қала үстімен Орынбор-Ташкент теміржолы жүргізілді, депо, осы бүгінгі вокзал үйі салынды.

Кеңес өкіметі 1917 жылы 30 қазанда Қазақ­станда ең бірінші осы Перовскіде орнады. 1922 жылы қаланың Ақмешіт атауы қайтарылды.

1925 жылдың 15 сәуірінде Ақмешітте Қазақ АССР Кеңестерінің 5-съезі ашылып, онда «Кир­гиз республикасын» «Қазақ республикасы» деп атауға қаулы қабылданды және Ақмешітке Қо­ңырқожа Қожықов­тың ұсыны­сы­мен Қызылорда атауы берілді. Бұл «қы­зыл өкіметтің ордасы» дегенді білдірмейді. «Қызыл» сөзін «Қорқыт ата кітабында», Шайбани хан сөздігінде, Хорезм дәуірі ескерткіштерінде «алтын» мағынасында қолданады. «Алтын көрсе періште жолдан таяр» деген мақалды түркімендер «қызыл көрсе қы­зыр жолдан таяр» дейді. Сонда Алаш арыстарының астарлы ойында «Алтын орда» деген атау тұр­ғаны белгілі.

Осы жылдары А.Байтұрсынов, С.Сейфулин, Т.Жүргенов, Н.Төреқұлов, С.Қожанов, І.Жан­сү­гіров, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбаев, т.б. Алаш зиялылары Қызылордада жұмыс істеді.

Кейбір деректерде айтылып жүргендей, Қа­зақ­станның алғашқы астанасы – Орынбор емес, Қызылорда. Себебі Орынборға астана мәртебесі берілмеген, ол әкімшілік орталық болды. Сөйтіп, өз тарихында Қызылорда 1818 жылы Ақмешіт, 1867 жылы Перовск, 1922 жылы қайтадан Ақ­ме­шіт, 1925 жылы Қызылорда болып бірнеше рет өзгерді.

1938 жылы Қызылорда облыс орталығына айналды. Сол жылдары қалада электр стансасы, диірмен, наубайханалар, балық, күріш, кірпіш зауыты жұмыс істеп тұрды.

Соғыстан кейінгі жылдары аяқкиім фабрика­сы, ет комбинаты, астық өнімдері комбинаты, сүт зауыты, целлюлоза-картон зауыты, тоқылмайтын маталар фабрикасы, басқа да өндіріс орындары іске қосылды. Қалаға «Гагарин», «Титов» деп аталған шет аймақтар қосылды. Оқу орындары мен мәдениет ошақтары салынды. 1980-1990 жыл­дары қалада сәнді үйлер сап түзеді, биік, ең­селі ғимараттар бой көтерді.

1996 жылы «Қызылорда арнайы экономикалық аймағы» құрылды. АЭА бағдарламасы қалаға инвестиция тарту жұмысын жандандырды, қала дами түсті.

Қызылорданың кеңейіп, сәнденген, сәулелен­ген, салтанатқа енген уақыты деп соңғы үш-төрт жылды белгілеу орынды.

Бүгінде туған қаламыз республикадағы ең әсем, абат шаһардың біріне айналып, күн сайын көріктеніп келеді.

Астана болған тарихи оқиғаға – 100 жыл

Биыл өңіріміз үшін мерейтойлар жылы болып отыр.

Қызылорданың Қазақ елінің астанасы бол­ғанына 100 жыл, Ұлы Жеңістің 80 жылдығы, Байқоңыр ғарыш айлағының ашылғанына 70 жыл, Қазақстан халқы Ассамблеясының 30 жыл­дығы кең көлемде аталып өтілуде.

«Той дегенде қу бас та домалайды» деп жай ғана той жасау мақсат емес. Бұл той өткеннен өнеге алуға, бабалардан қалған бай мұра мен асыл құндылықтарымызды ертеңгі ұрпаққа аманаттауға, ұлттық қасиетіміз бен салт-дәс­түрімізді дәріптеуге бағытталып отыр. 

Жоғарыда аталған мерейлі даталардың ұлт тарихында алар өзіндік орны мен маңызы зор.

Мемлекет басшысы бірлік пен берекенің, өнер мен мәдениеттің құтты ұясы болған Сыр өңірін алтын бесікке теңеп, айрықша бағасын берген еді.  Бурабайда өткен Ұлттық құрылтайда мәртебелі жиынның 5-ші отырысын Сыр бо­йында, Қызылорда қаласында өткізуді ұсынды. Алқалы жиында қабылданған тарихи шешім аймақ жұртшылығының мерейін асқақтатты.

 Президентіміз халқымыздың «қазақ» деген байырғы атауы қайтарылған, тарихи әділдік ор­наған Қызылордадағы маңызды оқиғалар ел жадында сақталуға тиіс екенін атап өтті. Мұ­ны Ел Президентінің өңірімізде атқарылған жұ­мыстарға берген оң бағасы деп түсінеміз.

Сыр өңіріндегі айтулы шаралар «Қызылорда үш дәуірдің астанасы» атты мыңжылдық асыл мұрамыз айтыспен басталды.

Сонымен бірге Қызылорданың Қазақ елінің астанасы болғанына 100 жыл толу мерекесі ая­сында республикалық кітап көрмесі, басқа да көптеген шаралар өткізілді. Облыстық тари­хи-өлкетану музейі мен Қазанғап атындағы Қы­зылорда музыкалық жоғары колледжінің жаңа ғимаратының көк желегі қиылып, ел игілігіне берілді.

Сырдарияның сол жағалауында 11 мың кө­рерменге арналған жаңа стадионның ашылуы өтті. Салтанатты шара аясында футболдан ел Ку­богының финалдық матчы ұйымдастырылды. Оған Қазақстан футбол федерациясының прези­денті Марат Омаров келді.

Күні кеше «Қорқыт және ұлы дала сазы» ха­лықаралық фольклорлық-музыкалық өнер фес­тивалі өтті. Дәстүрлі іс-шараға Түркия, Тыва, Алтай, Әзербайжан, Өзбекстан, Қырғызстан елде­рінен және Қазақстаннан 200-ге жуық өнерпаз келді. «Түркі мәдениеті және мұрасы» қорының президенті Ақтоты Райымқұлова қатысты.

«Қорқыт баба мұраларының Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы ЮНЕСКО-ның ғаламдық ма­териалдық емес мұралар тізіміне енгізілуі – жылдар бойы бірлесіп атқарған жұмысымыздың нәтижелі жемісі.

Күллі түркі дүниесінің назарын өзіне ау­дар­ған, кең даланы жырға бөлеп, нұрға толтыр­ған бұл дәстүрлі өнер  мерекесі – ұлттық рухы­мыз­дың, түркі жұртының мәңгілік мұрасы мен мәдени сабақтастығының жарқын көрінісі» деді фестиваль салтанатында сөз сөйлеген облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев. 

Тәуелсіздік алған жылдардан бастап, қала­мыздың көлемі бірнеше есеге ұлғайып, халқының саны өсті, әлеуметтік нысандар мен тұрғын үйлер, демалыс орындары, саябақтар, жаңа шағын аудандар мен көшелер пайда болып, өңіріміздің әлеуметтік-экономикалық әлеуеті артты.

Бұл – Сыр жұртшылығының бір жеңнен қол шығарған ынтымағы, басшылықтың табанды жұ­мысы және инвесторлармен бірлесе атқарған еңбектің жемісі.

Ауқымды жобалар алаңы

Бүгінде облысымыз бен Қызылорда қаласында қолайлы инвестициялық климат қалыптасып, ауқымды жобалар жүзеге асырылуда.

Соңғы үш жылда өңір экономикасына 1 трил­лион 600 млрд теңгеге жуық инвестиция тар­тылды.

Мәдениет саласына қолдау әрдайым алдыңғы орында болды.

Көпфункционалды 1000 орындық «Өнер ор­талығы» бой көтерді. Сыр мәдениетінің негізгі бренді – «Жыраулар үйі» ашылды. Қаланың қақ төрінен «Анаға тағзым» орталығы орын тепті.

«Білімді қолдау қоры» арқылы дарынды ба­лаларға арналған физика-математика бағытын­дағы 400 орындық мектеп-ин­тернат ел игілігіне табысталды.

Облыстық бюджет есебінен балалар мен жас­өспірімдерге арналған «Сыр жұлдыздары» шы­ғармашылық-инновациялық академиясы пай­да­лануға берілді. Академияда бір мезетте 500 оқушы, тәулігіне 3 мың оқушы түрлі үйірмелер мен спорттық секцияларға қатысады.

«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясының де­меушілігімен заманауи үлгідегі 350 орындық «Оқушылар сарайы» есік ашты.

2023 жылдың қазан айында Ел Президентінің қолдауымен Қызылорда қаласында  «Aksa Ener­gy» түрік инвесторы қолға алған құны 215 млрд теңге, қуаттылығы 240 мегаватты құрайтын жаңа жылу-электр орталығының құрылысы басталды. Жаңа жылу-электр станциясы – Тәуелсіздік жыл­дарында елімізде инвестор қаржысына салынған ең ауқымды жоба.

2024 жылдың қараша айында толық авто­маттандырылған ең озық технологиялармен жаб­дықталған өндіріс орны – «Қызылорда Саз-М» серіктестігінің кірпіш зауытының құрылысы басталып, өткен шілде айында ашылды.

Жалпы құны 5 млрд теңге болатын зауыттың іске қосылуы, өңірдегі құрылыс индустриясының дамуына оң серпін беруде. Зауыт жылына 90 млн дана кірпіш шығарып, жергілікті құрылысқа қа­жетті сұраныстың 90 пайызын қамтамасыз етеді.

Құны 5 млрд 600 млн теңге болатын нан-тоқаш, макарон, кондитерлік өнімдер шығаратын «Қы­зылорда нан» зауыты іске қосылды.

Осы жылдың шілде айында «With You E&C Kyzylorda» ЖШС «Оңтүстік Корея технологиясы бойынша тұрмыстық қатты қалдықтарды сұрып­тау, өңдеу және кәдеге жарату» зауытының құры­лысын бастады.

Жол түзу болмаса, іс те түзелмейді. Адамның күретамыры секілді жол өмірдің күретамыры болып саналады. Онсыз тірлік ағзасына қан тара­майды.

2022-2025 жылдары Қы­зылорда қала­сы­ның жол-көлік инфра­құ­­ры­­лымын дамы­туға 61 млрд 100 млн теңге қара­лып, 270 көшеге жол құ­ры­лы­сын салу, қайта жаңғырту, күрделі және ор­таша жол жөндеу жұмыстары жүргізілді.

Облыс орталығының негізгі көшелері – әуе­жайдан Бейбарыс сұлтан көшесіне дейінгі ара­лық, Шиелі ауданынан кіреберіс жол, Яссауи, Жаппасбай батыр магистралі, Тәуелсіздіктің 25 жылдығы даңғылы төртжолақты болып ке­ңей­тілді. Бұл жұмыстар көшелердегі автокөлік ағымын азайтып, тұрғындардың қауіпсіздігі мен жолдағы жайлы қозғалысына мүмкіндік береді. Сонымен бірге 4 млрд 700 млн теңгеге Жанқожа батыр көшесі арқылы өтетін теміржоласты ав­тожол өткелінің құрылысы қарқынды жүргізі­луде.

Соңғы үш жылда облысымызда қаржыланды­рудың барлық көзінен 2 млн 500 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. Оның ішінде Қызылорда қаласында 2022-2024 жылдары 140 көпқабатты тұрғын үй құрылысы жүргізілді. Биыл қала тоғыз, он екі қабатты үйлермен толы­ғып, қоныс тойын жасаған тұрғындар саны бір­неше есе артты.

2022-2024 жылдар аралығында сумен жаб­­дықтау және су бұру жүйесін жаңғыртуға Қы­зылорда қаласында құны 6 млрд 324 млн тең­гені құрайтын 20 жоба жүзеге асырылды. Соның нәтижесінде қызылордалықтардың арманына айналған бас шаһарды ыстық сумен қамтамасыз ету оң шешімін тапты.

Қаламыздағы 623 көпқабатты тұрғын үй ыс­тық сумен қамтамасыз етілді.

Жалпы сөзімізді қорытындыласақ, Қызылорда өзінің астана болған тарих жадының 100 жыл­дығын атап өтуге аса үлкен өзгерістермен, мақтана айтатын, марқая көрсететін табыстарымен жетті. Біз бір мақалада оның бәрін атап шыға алмадық.

Айтпағымыз, Сыр Алаштың анасы болса, Қызылорда шын мәнінде Алаштың астанасына айналып келе жатыр.

Дүйсенбек АЯШҰЛЫ

syrboyi.kz